Meest actuele lezing
Wat zal de toekomst nog brengen?
Lezing 1-7-2021 van ds M. van Reenen
Inleiding
Ik moet denken aan een vrouw bij ons in het dorp. Zij hield geweldig van tuinieren, ze kende ik weet niet hoe veel planten. En telkens zag ze weer nieuwe mogelijkheden. Deze plant moest daar weg en daar naartoe, en die plant juist weer andersom. Zo ging het, iedere maand. Totdat op een dag haar man zei: ‘Joh, de planten krijgen van jou niet eens de tijd om wortel te schieten! Voordat ze daaraan kunnen beginnen wil je ze al weer ergens anders hebben!’ En waar kunnen u en ik nog wortel schieten?
Álles wordt anders. De kerk verdwijnt in rap tempo, in even snel gaan de veranderingen. De politiek, het landschap, je werk, de techniek, de opvattingen, noem maar op. Dat kun je mooi vinden natuurlijk. Omdat je het oude niet goed vond. Of omdat je steeds nieuwe mogelijkheden ziet. Met de nieuwste telefoon kun je weer meer dan met de oude, met je nieuwe racefiets kun je harder dan met die je eerst had en de nieuwe ideeën over seksualiteit bevallen je beter dan bekrompen meningen van vroeger.
Het kan allemaal leuk zijn en fijn – maar waar is nog het houvast te midden van de veranderingen?
Je zoekt houvast bij je politieke partij. Maar de partij waarop je stemde gaat regeren met een partij uit een heel andere hoek! Of de partij waar je het van verwachtte viel uit elkaar. Of degene op wie je stemde hield het in de politiek niet vol. Den Haag kan u niet helpen.
Je gezondheid dan? Dat dacht je wel: je at gezond, dacht om je gewicht, bewoog genoeg. Maar toen kwam corona, en ineens wist je niet zo zeker meer of je wel gezond kon blijven. Of u was niet bang voor corona maar werd beperkt in uw mogelijkheden, en gezondheid werd bijna uw vijand.
De techniek dan, kan die ons helpen? Dat zou je wel zeggen! Voor alle problemen verzint men wel weer een oplossing. Is het niet vandaag, dan wel morgen. En het wordt er ook leuker op! Straks kun je nog een 3D-bioscoop krijgen in je eigen huis! Je hoeft je nooit meer te vervelen. Maar toch… het bevredigt niet. De techniek kan je uitwendig wel helpen en bezig houden, maar innerlijk geen rust geven. Eigenlijk geeft het ook vaak onrust. Je wordt voortgejaagd en vraagt je af: hoe ziet de wereld en hoe ziet mijn leven er over tien jaar eigenlijk uit?
Over tien jaar
Dat lijkt mij een goede vraag. Niemand kan echt in de toekomst kijken, maar we denken er natuurlijk wel over na welke kant de ontwikkelingen op gaan.
We kunnen er gemakkelijk naast zitten natuurlijk. Twee jaar geleden had niemand kunnen voorspellen dat er een coronacrisis zou komen, dat we in lockdown zouden gaan en dat we elkaar geen handen meer zouden gaan geven. Dus op detailniveau heeft niemand van ons een idee hoe de wereld er over een jaar uit ziet, laat staan over tien jaar. Toch kunnen we wel iets zeggen. In februari 2020 had ik de eerste versie van een boek bij de uitgever ingeleverd, dat onder andere ging over de vraag welke ontwikkelingen ons nog te wachten zouden staan. Daarin ging het niet over corona en lockdown, maar die dingen pasten wel precies in het plaatje. Het is allemaal nog sneller gegaan, maar wel in de richting die je al kon zien aankomen. Laten we eens een paar dingen noemen.
Wereldpolitiek
Vroeger was het simpel. Je bracht je stem uit op iemand van je eigen levensovertuiging. Je kon er van op aan dat die in Den Haag werkte vanuit dezelfde uitgangspunten. Voor de Rooms-Katholieken liet er iemand een Rooms-Katholiek geluid horen, voor de socialisten een socialistisch geluid en voor de gereformeerden een gereformeerd geluid. Nu weet je vaak niet meer waar je aan toe bent. Soms is niet duidelijk waar een partij voor staat. En trouwens, maakt dat heel veel uit? Steeds meer worden de beleidslijnen in Brussel bepaald. Of door de richtlijnen van de WHO of de resoluties van de VN. Dat lijkt ook nodig. Er zijn wereldwijde problemen. Denk maar aan de klimaatverandering of de tientallen miljoenen vluchtelingen. Logisch dat daar internationale afspraken over worden gemaakt. Maar of het nu goed is of niet, het betekent wel dat een land steeds minder zijn eigen vrijheid heeft.
Er speelt internationaal nog iets. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn de Verenigde Staten veruit het machtigste land ter wereld. Maar hoe lang blijft dat nog zo? Wanneer zal China het ingehaald hebben? De zijderoute is in ontwikkeling, een belangrijke handelsroute. China breidt zijn invloed in Afrika uit. Het Westen is steeds meer afhankelijk van Chinese producten. Wat gaat het betekenen als China dé wereldmacht wordt, hoe ver passen wij ons aan?
Waarden en normen
Het was in West-Europa eeuwenlang zo, dat de waarden en normen bepaald werden door het christelijk geloof, op grond van de Bijbel. Of in elk geval leefde het besef, dat wij niet de wet bepalen maar dat het met iets hogers te maken heeft. Maar dat is pijlsnel aan het veranderen. Nu is het voor de meeste Nederlanders zo: goed is dat wat voor mij goed voelt en fout is dat waarmee je een ander pijn doet. Daardoor komen allerlei traditionele opvattingen op de helling. Over het begin en einde van het leven, abortus en euthanasie. En over het huwelijk, dat niet meer een levenslang verbond is, en niet per se tussen een man en een vrouw. En de laatste jaren gaat het veel over gender, zodat er allerlei variaties komen in geslachtelijkheid.
Deze ontwikkelingen zijn nog niet ten einde. Waar gaat het naar toe? Dat wij ons leven helemaal op onze eigen manier kunnen inrichten. Zelf bepalen wanneer we kinderen krijgen, en zelfs wat voor kinderen. Zelf bepalen of we man of vrouw zijn of iets daar tussenin. Zelf bepalen met wie we ons leven delen. Zo veel mogelijk zelf aan de knoppen draaien voor onze gezondheid. En op onze eigen tijd en manier een einde aan het leven maken. De mens wordt zijn eigen project.
Kunstmatige intelligentie
Ook hier gaan de ontwikkelingen snel. Ouderen zijn nog opgegroeid zonder computer, er waren alleen radio en (later) tv. Toen kwam de computer, internet, internet op de telefoon. Je kunt er steeds meer mee, het is steeds dichter bij je. Als je wilt kun je bijna alles van achter een beeldscherm: contact maken, shoppen, werken, spelen, bekijken. Straks gaat het in 3D. Het wordt ook makkelijker. Je hoeft er niet meer een apparaat voor te pakken want het wordt geïntegreerd. Een smartwatch, dan een bril, dan een lens, dan een implantaat. Betalen met je vinger, apparaten aansturen met een woord, communiceren door alleen maar te denken. Wij kunnen overal bij, en anderen weten alles van ons. We zijn straks helemaal connected. Alles wat we hebben en doen is bekend bij digitale reuzen zoals Google en Facebook. Al onze gegevens worden continue geüpload: waar we zijn, met wie we contact hebben, wat onze bloeddruk is, wat we eten, hoe veel we sporten. Big data, big business. We worden onderdeel van een systeem waar wij niets van snappen maar dat alles van ons weet. Dat alle ongemakkelijkheid voor ons wegneemt en dat geen beperkingen meer kent. Een soort digitale god.
Alles bij elkaar
Er valt natuurlijk nog veel meer te noemen, wat er minder fraai uitziet. Bijvoorbeeld de tientallen miljoenen vluchtelingen wereldwijd. Klimaatproblemen. Spanningen rond Israël. Maar de drie dingen die ik genoemd heb zijn voor ons, en uiteindelijk voor de hele wereld, van enorme impact.
We komen terecht in de wereld als één groot geheel waar iedereen min of meer hetzelfde moet denken. De beïnvloeding en uitwisseling gaat supersnel, omdat iedereen onderdeel is van het world wide web. Alles wat mis gaat kan technisch opgelost worden, waarbij supercomputers continue rekenen hoe alles verdeeld moet worden. We ons terugtrekken in onze eigen superleuke digitale leefomgeving. Kerken zullen vast blijven bestaan, maar die hebben niets meer te zeggen. God is uit en de mens is in. Je mag zijn wie je bent, leven zoals je wilt en maakt jezelf tot project.
Natuurlijk zijn er wel serieuze problemen, klimaatverandering voorop, maar toch: over het algemeen wordt het steeds gemakkelijker, veiliger en leuker. Aan de oppervlakte dan. Want onder de oppervlakte leeft onbehagen. Alles bevredigt niet. Er is geen vastheid. Geen doel in het leven. Geen echte verbondenheid met medemensen meer. De wereld wordt steeds voller met menselijke maaksels, maar voelt steeds leger. Want waar blijft de ziel?
De Bijbel
De ziel, dat is een typisch Bijbels woord. Het is daarom goed om naar de Bijbel te kijken of hier een antwoord ligt.
Opmerkelijk genoeg, is alles wat we nu om ons heen zien voor een Bijbellezer in feite geen verrassing. U kent de Bijbel vast wel. Het is eigenlijk een verzameling van 66 boeken, die zo’n 2000 jaar geleden voltooid werd. Christenen zijn er van overtuigd, dat dit het Woord van God is. In de Bijbel gaat het over het verleden, het heden en de toekomst.
In zekere zin is de Bijbel tijdloos. We horen er Wie God is, en Hij is altijd hetzelfde. We krijgen er ook een diepe inkijk in hoe de mens in elkaar zit, en dat is ook altijd hetzelfde. Daar word je niet altijd blij van trouwens, maar het is wel opmerkelijk hoe diepgaand het is. Als je de Bijbel leest als spiegel, dan leer je jezelf en de mensheid beter kennen dan door welk boek dan ook. En je komt er achter, dat er méér speelt dan de mens alleen. Er is bijvoorbeeld ook een geestenwereld, er zijn ook boze geesten: duivelen.
De Bijbel is niet alleen tijdloos maar ook tijdbetrokken. Het Boek is er duidelijk over, dat de wereldgeschiedenis een begin en een einde heeft, en dat aan het einde toe het leven op de wereld steeds intenser zal worden. De problemen van de mensheid zullen steeds duidelijker aan de oppervlakte komen. De gebrokenheid van de wereld zal alleen maar toenemen. De boze geestelijke machten zullen er al maar meer in slagen om de wereld te beheersen en van God af te houden.
Wat zegt de Bijbel dan concreet? Ik noem een paar dingen die hierin voorspeld worden.
- Er zal een toekomstig wereldrijk zijn dat de héle wereld omspannen zal. Dat is opmerkelijk, omdat de geschiedenis geleerd heeft dat alle rijken op een gegeven moment tegen hun grenzen aan lopen. Maar in de Bijbel is voorzien dat de rijken van deze wereld tot één geheel gesmeed zullen worden. De kracht van Babel, de snelheid van de Perzen en de beheersingsdrang van de Romeinen zullen in dit ene wereldrijk samenkomen.
- In dit wereldrijk is God ten diepste afgeschaft. Er zal sprake zijn van wetteloosheid. Dat betekent niet dat er geen wetten meer zijn, maar dat de wetten zoals Gód die heeft gegeven niet meer bestaan. God staat volstrekt op een zijspoor, omdat de mens zichzelf als god zal beschouwen. Op zich is dat een aloude menselijke neiging, maar toch was het voor de oude oosterling ondenkbaar te menen dat wij mensen niets met God of de goden te maken zouden hebben. Maar de Bijbel voorspelt, dat de wereld op een gegeven moment door alle grenzen heen zal breken.
- Dit wereldrijk is bomvol menselijk vernuft. Laat ik één voorbeeld noemen. Er staat dat er een beeld gemaakt wordt dat spreken kan. Er waren in die tijd wel orakels en dergelijke; dan zat er een priester achter een beeld en werd er net gedaan alsof dat beeld sprak. Ten diepste doorzag iedereen het bedrog. Maar er zou een keer een beeld komen dat wél echt spreken zou. Wie denkt daarbij niet aan de combinatie van beeld en geluid, aan virtual reality en dergelijke?
- Dit wereldrijk is allesbepalend. Niemand zal er aan kunnen ontkomen. Vrijwel alle mensen zullen uiteindelijk mee doen, doordat de drang of dwang zo groot is. Als je niet meedoet, kun je ten slotte niet meer kopen of verkopen. Hiervan zien we nu al iets bij de vaccinatieplicht, maar het zal veel breder worden. Degenen die niet meedoen worden uitgesloten, vervolgd. Zeker als zij God belijden. De vervolging van de kerk zal heftiger zijn dan ooit in de wereldgeschiedenis.
- Dit wereldrijk heeft een leider. De Bijbel schetst deze leider als een soort godmens, een homo deus. Hij is mens, maar tegelijk innig verbonden aan het hoofd van de boze geesten, satan. Hij is eigenlijk de verpersoonlijking van de satan. Tegelijk is hij als mens supermachtig, in staat om de hele wereld te regeren. Zó is dat een vroegere leider nooit gelukt. Hoe kan het dat de toekomstige leider daartoe wel in staat zal zijn? In onze tijd ontstaan de mogelijkheden! Je kunt je voorstellen dat wetenschappers door genetische aanpassingen een soort supermens in elkaar kunnen knutselen. Maar belangrijker is de koppeling met de digitale techniek. Als je eenmaal een supercomputer kunt aansluiten op menselijke hersenen, en als die computer een centrale positie heeft in het hele internet, dan is die totale beheersing niet ver weg meer.
Deze leider wordt in de Bijbel de antichrist genoemd. Dat is: degene die de plaats van Christus wil innemen. Degene die ook het werk van Christus – de christelijke kerk – totaal wil vernielen. Daarom zal het tijdperk van de antichrist ook het tijdperk van de grote verdrukking zijn. We weten wel heel zeker dat hier een einde aan komt, daar staat Christus voor in. Maar deze tijd komt wel!
Het probleem
Dit alles klinkt niet aangenaam, lijkt me. Het lijkt zeker niet aantrekkelijk, om hier tegenin te gaan. Als het zo is dat in de toekomst juist de orthodoxe kerken in het hoekje zitten waar de slagen vallen, is dat dan wel the place to be? Kun je dan maar niet beter eieren voor je geld kiezen en meedoen in de beweging van de wereld? Weg bij God en het bekrompen geloof, weg uit de gevarenzone, en meegaan in de vaart de volken? Je aanpassen aan de nieuwe wereldorde, is dat leven niet een stuk gemakkelijker?
Dat zou kunnen, maar bedenk wel wat dat betekent! Als je wilt zien wat dit betekent, lees dan het boek Brave New World van Aldous Huxley. De toekomstige wereld die hij beschrijft lijkt geweldig, maar let op!
Het betekent vooral het verlies van vrijheid. Het klinkt misschien vreemd dat ik dit zeg, omdat het juist andersom voelt. Maar denk eens aan de huidige discussies over vaccinatie. Ook in Nederland lijkt het er van te komen, dat je als gevaccineerde meer vrijheid krijgt dan als niet gevaccineerde. Dus hup, die spuit halen en je kunt daarna gaan en staan waar je wilt! Jawel, maar je bent wel een stuk vrijheid kwijt, namelijk de vrijheid van je eigen geweten. Je hebt je iets laten opdringen, niet omdat je overtuigd was van het nut maar omdat je anders buiten de maatschappij kwam te staan.
Zoiets geldt ook in het bijzonder onderwijs. Scholen die niet meegaan in de lhbt-ideologie liggen onder een vergrootglas, misschien duurt het niet zo lang meer totdat ze minder subsidie krijgen. Op allerlei manieren kan het ingewikkeld worden. Pas je dan gewoon aan, dan kun je weer vrij verder! Jawel, maar daarvoor heb je wel vrijheid opgeofferd. Opnieuw, de vrijheid van je geweten. Je past je aan aan de mening van de meerderheid, niet omdat die mening goed is maar omdat er zo grote druk op gezet wordt.
Een derde voorbeeld: media. In sommige christelijke kringen was men altijd tegen tv. Daar zijn sommige mensen nu nog erg terughoudend met de smartphone. Hun kinderen krijgen die later dan het gemiddelde Nederlandse kind, en heeft ook meer toezicht. Dat lijkt beknellend. Het is ook ingewikkeld, want als je alleen staat moet je over álles nadenken en álles uitleggen. Toch behoud je juist dan je vrijheid, namelijk om je kind op te voeden zoals je zelf denkt dat het goed is. En nog een stap verder, je houdt de vrijheid om méns te zijn. Als de mens en de computer geïntegreerd wordt, als Amazon gaat bepalen wat ik moet kopen, als Google gaat bepalen wat ik moet kijken en als Facebook gaat bepalen wat ik moet vinden, dan ben ik eigenlijk een willoze slaaf geworden.
En zó heeft God ons niet gemaakt! God, de Schepper van hemel en aarde, heeft de mens gemaakt met een vrije wil. Helaas hebben we die vrijheid gebruikt om de zonde op te zoeken. Dus ongebreidelde vrijheid geeft grote problemen. Als wij aan onszelf en aan elkaar overgeleverd zijn, dan verwijderen we onszelf van God, de Bron van alle goeds.
Dus het gaat in het christelijk geloof niet in deze zin om vrijheid, niet om vrijheid om te doen wat je wilt. Het gaat echter wel om vrijwilligheid. Zó heeft God ons gemaakt, om Hem vrijwillig te dienen. Nu zou je kunnen zeggen: ik ga ook vrijwillig mee met de opvattingen die nu populair zijn, en ik maak vrijwillig gebruik van de diensten van Big Tech. Is dat echt zo? Als ik me niet vergis, is dit een heel beperkt soort vrijwilligheid. In feite word je eerst leeg gemaakt; leeg gemaakt van het besef van God, Gods wet en Gods liefde. En daarna wordt je gewillig om je te laten leiden door de machten van en achter deze wereld. Dat zal steeds sterker het geval zijn. Uiteindelijk mondt dit uit in de vrijwilligheid van een robot.
Maar bij God is het zo anders! Hij wil ons vullen met een sterk besef van diepere waarden. Zonde, rechtvaardigheid, waarheid. Een besef van de eeuwigheid, hemel en hel. Van oneindige liefde en heilige schoonheid. Dat heeft dus te maken met het geweten en het hart; laat ik het zo zeggen: het échte leven. En als dan je hart gevuld is en je wilt God volgen, dan is dat echte vrijwilligheid en echte vrijheid. Vrijheid om te leven zoals je bedoeld bent. Zoals één van de grote voormannen van de kerk, Augustinus, het eens zei: ‘U hebt ons naar u toe geschapen, en onrustig is ons hart, totdat het rust vindt in U’.
Wat moeten we nu?
Volgens mij zijn er drie belangrijke vragen in dit verband:
1. Hoe staan we tegenover de ontwikkelingen?
2. Hoe staan we tegenover onze medemensen?
3. Hoe staan we tegenover God?
De hoofdzaak is, dat we niet ons moeten laten meenemen in meningen en ontwikkelingen waar we niet achter kunnen staan. We moeten zuinig zijn op ons geweten. En een zuiver afgesteld geweten zegt niet: ‘Iedereen mag er zijn, en alles is oké.’ Een zuiver afgesteld geweten stelt eerlijk de vraag wat waarheid is. En wat de gevolgen zijn. Denk aan vaccinatie. We hoeven niet mee te doen met allerlei complottheorieën, om toch te bedenken dat hier serieuze problemen aan kleven. Dan is het op zijn minst goed om niet direct mee te doen, maar eerst maar eens een jaartje te wachten om te zien of je vermoedens juist zijn. Wat er in Genève en in Sillicon Valley wordt uitgedacht is maar zelden echt voor ons bestwil. Dat zien we ook in Den Haag. Ik ben christen, daarom ben ik niet voor opstand. Maar we hebben gemerkt hoe diep de problemen zijn in de politiek. Groningen, toeslagenaffaire, Omtzigt, mondkapjes. Ook al kom je niet in opstand, bewaar wel innerlijke vrijheid; ga er niet van uit dat de overheid wel het beste voor ons zal doen.
2. Hoe sta je tegenover je medemensen?
Eén van de grote gevolgen van alles is, dat de samenleving steeds minder een samenleving is. We laten elkaar in de waarde, maar we laten elkaar ook los. We hebben elkaar steeds minder nodig. Thuiswerken, videobellen, vakantie in de camper, internetshoppen – we kunnen helemaal op een eiland leven. Dat is vreselijk! Daar moeten we wat tegenover stellen. Echte liefde. Omzien naar elkaar. Uit je bubbel stappen, bereid zijn om te luisteren naar het verhaal van een ander, stoppen met vooral digitaal contact en écht naar je naaste toe.
Maar nu loop je misschien vast. Want als de wereld om je heen zo verdorven is, moet je die dan niet aan haar lot overlaten? Refo’s hebben hun eigen refozuil, en die kunnen de neiging hebben om nóg meer naar elkaar toe te kruipen. Zoiets gebeurt ook bij Baudet, die het tegenwoordig over Forumland heeft, een soort eigen staat voor gelijkgezinden. Want… je kunt die anderen toch niet vertrouwen?
Ik geloof niet dat dit het goede antwoord is. Volgens de Bijbel kun je het kwaad alleen overwinnen door het goede. Dus in een wereld waarin steeds minder echte liefde is, is het nodig dat wél echte liefde geven. Al zou iedereen je afschrijven, dan hoef je hen nog niet af te schrijven! Het enige goede antwoord op de leugen is de waarheid, het enige goede antwoord op liefdeloosheid is liefde.
3. Hoe sta je tegenover God?
Waar zit hem nu de clou? Hoe kom je zo ver, dat je de wereld om je heen niet vertrouwt en toch liefhebt?
Het eerste is, dat je jezelf ook niet moet vertrouwen. Het probleem van deze wereld is: we wantrouwen iedereen maar onszelf vertrouwen we. Daar krijg je boosheid, spanningen en opstand van. Maar als je eerlijk bent, kun je jezelf ook niet meer vertrouwen. Zijn anderen uit op macht? Dat geldt voor mij ook. Zijn anderen er op uit om rijk te worden? Als ik de kans had deed ik dat ook. Willen anderen hun ideologie aan de hele wereld opleggen? Dat zou ik ook wel willen. Willen anderen God de wereld uit helpen? Die neiging zit ook in mijn hart.
Ik kan mijzelf niet vertrouwen. Er is er maar Eén Die ik echt vertrouwen kan, en dat is God. Hij heeft Zijn Zoon, Jezus Christus, gestuurd om mensen die Zijn vijand waren met Hem te verzoenen. Hij weet raad met de zonde en schuld van ons hart. Hij wil die opruimen. Hij wil in plaats van ons onrustige geweten vrede geven in het hart. Hij zorgt voor de echte vrijheid en voor het echte, ja het eeuwige leven. Als de mens op aarde een paradijs wil maken, dan wordt het uiteindelijk een hel. En daar gaat het ook naartoe met iedereen die niet in God wil geloven. Maar als we Gód Zijn werk laten doen, dan brengt Hij ons in de hemel. Daar is echte vrede en echte vrijheid.
Nou, volgens mij komt het hier op aan. Dat we God toebehoren. In Hem ligt het enige antwoord op alle veranderingen en verwarring van nu en de toekomst. Alleen als je bij Hem hoort sta je aan de goede kant op de grote dag waarop Hij als Rechter van deze wereld komt. Alleen als je bij Hem hoort kun je ook vrij staan ten opzichte van de verstikkende mening van de meerderheid. God wijst ons in de Bijbel, Zijn Woord, de waarheid aan, en geeft als belofte mee aan hen die hieraan trouw zijn: ‘En zult de waarheid verstaan, en de waarheid zal u vrijmaken.’
23 juni 2021 geplaatst in de Bommelerwaardgids.